روز ملی پرنده‌نگری: یادآوری نقش پرندگان در زندگی انسان و چالشهای آلودگی هوا
در ایران ، اولین پنج شنبه آذرماه ، روز ملی پرنده‌نگری‌ست. این روز فرصتی است برای یادآوری حضور پرندگان در زندگی روزمره ما انسان‌ها؛ پرندگانی که نه تنها زیبایی طبیعت را دوچندان می‌کنند، بلکه در کنترل آفات، گرده‌افشانی و حفظ تعادل اکوسیستم نقش حیاتی دارند.
پرندگان بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی کنار انسان‌ها هستند، از پرندگان شهری که در پارک‌ها و خیابان‌ها آواز می‌خوانند تا گونه‌های وحشی که در طبیعت و تالاب‌ها زندگی می‌کنند. اما در دنیای امروز، به ویژه در شهرهای بزرگ ایران که با آلودگی شدید هوا دست و پنجه نرم می‌کنند، این روز می‌تواند زنگ خطری برای بررسی تاثیرات مخرب آلودگی بر این موجودات زیبا و ارزشمند باشد.
در سال‌های اخیر، شهرهایی مانند تبریز، بناب ، جلفا، عجب شیر ، مراغه ، قزوین ، تهران و … با سطوح بالای آلودگی هوا روبرو بوده‌اند، جایی که ذرات معلق، اوزون و گازهای سمی مانند دی‌اکسید نیتروژن و مونوکسید کربن غلظت بالایی دارند. این آلودگیها مستقیماً بر پرندگان شهری تاثیر می‌گذارند. مطالعات نشان می‌دهد که پرندگان در محیطهای شهری آلوده، با مشکلات تنفسی، آسیب به ریه‌ها، افزایش استرس و تضعیف سیستم ایمنی مواجه می‌شوند. با توجه به تعداد بالای صدو بیست گونه از پرندگان در تبریز ( که هنوز پژوهش مشخصی برای تعداد گونه های تبریز وجود نداردو فقط از طریق گزارش پرنده نگران این عدد بدست آمده است ) این موضوع بسیار مهم است .
برای مثال، در سطح شهر تبریز در یکی دو سال اخیر در بعضی مناطق گزارشی از نبود گنجشکهای خانگی وجود دارد یا حتی دارکوبهای سوری.
همچنین، آلودگی می‌تواند به کاهش تولید مثل، افزایش مرگ‌ومیر و حتی تغییر رفتار پرندگان منجر شود، مانند کاهش آوازخوانی یا جستجوی غذا. این اثرات نه تنها جمعیت پرندگان شهری را کاهش می‌دهد، بلکه تنوع زیستی شهرها را نیز تهدید می‌کند.
در طبیعت و مناطق خارج از شهرها نیز، آلودگی هوا مرز نمی‌شناسد و از طریق باد و جریان‌های جوی به زیستگاههای طبیعی نفوذ می‌کند. پرندگان وحشی در جنگلها و دشتها با کاهش منابع غذایی روبرو می‌شوند، زیرا آلاینده‌ها مانند اوزون به گیاهان و حشرات آسیب می‌زنند که پایه زنجیره غذایی پرندگانند. تحقیقات جهانی نشان می‌دهد که آلودگی هوا می‌تواند باعث بیماری‌های تنفسی، افزایش تلاش برای سم‌زدایی بدن و حتی کاهش توانایی پرواز در پرندگان شود. در ایران، با توجه به انواع آلودگیها ، پرندگان مهاجر که در فصل‌های مختلف به کشور ما می‌آیند، بیشتر آسیب می‌بینند و این می‌تواند بر مسیرهای مهاجرتی آنان تاثیر بگذارد.
پرندگان تالابی، که اغلب در نزدیکی شهرها مانند تالاب قوریگل ، ملک کیان ، شورادرق، یانیخلار و … زندگی می‌کنند، وضعیت پیچیده‌تری دارند. آلودگی هوا می‌تواند با آلودگی آب ترکیب شود و اثرات مضاعفی ایجاد کند. ذرات معلق در هوا بر آب تالاب‌ها می‌نشینند و اکسیژن آب را کاهش می‌دهند، که این امر بر ماهیها و حشرات آبزی – غذای اصلی پرندگان تالابی – تاثیر منفی می‌گذارد. گونه‌هایی مانند حواصیل، اردک‌ها و پرندگان شکاری تالابی، که حساس به تغییرات محیطی هستند، ممکن است با کاهش جمعیت مواجه شوند.
مطالعات نشان می‌دهد که آلودگی اوزون به ویژه برای پرندگان کوچک مهاجر مانند گنجشک سانان مضر است و می‌تواند منجر به آسیب‌های تنفسی و کاهش بقا شود. در ایران، با خشک‌شدن برخی تالاب‌ها به دلیل سومدیریت منابع آبی و آلودگی، این پرندگان بیشتر در معرض خطر قرار گرفته‌اند.
در نهایت، جای خالی تحقیقات و پژوهش‌های عمیق در مورد تاثیر آلودگی هوا بر پرندگان در ایران به شدت احساس می‌شود. با وجود مطالعات جهانی، در کشور ما بررسی‌های جامع کمی انجام شده و نیاز به داده‌های محلی برای درک دقیق‌تر این اثرات وجود دارد. جامعه دانشگاهی، از جمله زیست‌شناسان، محیط‌زیست‌شناسان و ornithologists، باید فعال‌تر وارد میدان شوند. با انجام تحقیقات میدانی، استفاده از bio-indicators مانند پرهای پرندگان برای اندازه‌گیری آلاینده‌ها،میتوانیم سیاست‌های بهتری برای کاهش آلودگی تدوین کنیم.
روز ملی پرنده‌نگری می‌تواند نقطه شروعی برای این جنبش باشد.
میتوانیم با پرنده‌نگری نه تنها زیبایی طبیعت را جشن بگیریم، بلکه برای حفاظت از آن نیز اقدام کنیم.
سولماز عظیم زاده
مسئول بخش تنوع زیستی خانه محیط زیست
